Blog

Γράφει ο Θανάσης Τσιούδας, διαιτολόγος – διατροφολόγος

Ο σίδηρος είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη, την άρτια κυτταρική λειτουργία και την παραγωγή πολλών ορμονών, νευροδιαβιβαστών και του συνδετικού ιστού. Περίπου τα 2/3 του σιδήρου του οργανισμού βρίσκονται στην αιμοσφαιρίνη, που αποτελεί την πρωτεΐνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων και επιτρέπει τη μεταφορά οξυγόνου από τους πνεύμονες στους ιστούς. Ακόμη, ο σίδηρος αποτελεί μέρος της μυοσφαιρίνης, η οποία βρίσκεται στους μύες και επιτρέπει την μεταφορά και αποθήκευση οξυγόνου στα μυϊκά κύτταρα. 

Ποιες οι κατηγορίες του διαιτητικού σιδήρου;

Ο σίδηρος της διατροφής, που προσλαμβάνεται και είναι διαθέσιμος για απορρόφηση από το έντερο, διαχωρίζεται σε δύο κατηγορίες:

Αιμικός σίδηρος

Περιέχεται στο κρέας και απορροφάται σε αρκετά σημαντικό βαθμό, έως και 25%.

Μη αιμικός (ελεύθερος) σίδηρος

Περιέχεται στα τρόφιμα φυτικής προέλευσης (στα λαχανικά, στα φρούτα, στα όσπρια, στους ξηρούς καρπούς), καθώς και στο γάλα και στα αυγά. Αυτή η μορφή σιδήρου δεν απορροφάται σε ικανοποιητικό βαθμό (γύρω στο 5%). Συνδυάζοντας τα τρόφιμα αυτά με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C ή με μικρές ποσότητες κρέατος βελτιώνεται η απορρόφηση του σιδήρου. Λίγο πιο αναλυτικά… Ο βαθμός απορρόφησης του σιδήρου στο σώμα εξαρτάται από τη βιοδιαθεσιμότητα του. Ο αιμικός σίδηρος έχει μεγαλύτερη βιοδιαθεσιμότητα από ότι ο μη αιμικός. Τα άτομα που ακολουθούν μικτή διατροφή (κατανάλωση ζωικών και φυτικών τροφίμων), συμπεριλαμβανομένου δηλαδή του αιμικού σιδήρου, μπορούν να απορροφήσουν το 14% έως 18%, ενώ εκείνοι που ακολουθούν χορτοφαγική διατροφή μπορούν να αναμένουν να απορροφήσουν περίπου το 5% έως 12% του διαιτητικού σιδήρου.

Ποιες είναι οι ανάγκες μας σε σίδηρο;

• 8-10 mg καθημερινά για τους άντρες και τις γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση.
• 16-18 mg καθημερινά για τις γυναίκες κατά την εμμηνόρροια.
• 20-22 mg καθημερινά για τις εγκυμονούσες και τις θηλάζουσες γυναίκες.

Η συνιστώμενη πρόσληψη σιδήρου για τους χορτοφάγους είναι 1,8 φορές μεγαλύτερη από αυτή των μη χορτοφάγων. Αρκετές μάλιστα μελέτες υποδεικνύουν ότι τα επίπεδα σιδήρου των χορτοφάγων είναι χαμηλά λόγω της απουσίας σιδήρου υψηλής βιοδιαθεσιμότητας και της ανασταλτικής επίδρασης ορισμένων συστατικών, που υπάρχουν στα φυτικά τρόφιμα, στη βιοδιαθεσιμόττηα του μη αιμικού σιδήρου!

Πόσο επηρεάζει η έλλειψη σιδήρου την υγεία μας;

Η έλλειψη σιδήρου (σιδηροπενία) αποτελεί την πλέον συνηθισμένη διατροφική ανεπάρκεια, που επηρεάζει κυρίως βρέφη, παιδιά, εφήβους και γυναίκες πριν την εμμηνόπαυση. Στα πρώτα στάδια έλλειψης σιδήρου παρατηρούνται αδυναμία, κόπωση, τριχόπτωση, εύθραυστα νύχια, ενώ σοβαρή έλλειψη σιδήρου οδηγεί σε σιδηροπενική αναιμία, μειωμένη απόδοση σε αερόβιες δραστηριότητες, καθυστέρηση στην ανάπτυξη, γνωσιακή και διανοητική δυσλειτουργία, διαταραχές στο ανοσοποιητικό σύστημα και προβλήματα στην κύηση.

Φρούτα και λαχανικά πλούσια σε σίδηρο

Παρόλο που συνήθως συνδέουμε την πρόσληψη σιδήρου με τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης (αιμικός σίδηρος), όπως το κρέας, τα πουλερικά και τα ψάρια, υπάρχουν αρκετά τρόφιμα φυτικής προέλευσης (μη αιμικός σίδηρος) που αποτελούν εναλλακτικές πηγές πλούσιες σε σίδηρο. Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν:

Φρέσκα φρούτα & χυμοί: ροδάκινα, δαμάσκηνα, ρόδι, μπανάνες, μήλα, ακτινίδια, φράουλες, πορτοκάλια, γκρέιπφρουτ. Αποτελούν ένα πολύ καλό τρόπο για να αυξήσετε την ημερήσια πρόσληψη του σιδήρου. Τα περισσότερα από αυτά περιέχουν και βιταμίνη C που βοηθά το σώμα να απορροφήσει περισσότερο σίδηρο.

Αποξηραμένα φρούτα: βερίκοκα, δαμάσκηνα, ροδάκινα, ξηρές σταφίδες, σύκα. Επιλέξτε αυτά που δεν έχουν επιπλέον ζάχαρη.

Λαχανικά: σπανάκι (6,43 mg ανά 1 φλιτζάνι), σέσκουλα (4 mg ανά 1 φλιτζάνι), φασόλια (3-4 mg ανά φλιτζάνι), αρακάς (1,4 mg ανά 100 γραμμάρια), γογγύλι (1,15-2 mg ανά φλιτζάνι), κέιλ (1,2 mg ανά κούπα), λαχανάκια Βρυξελλών (1,23 mg ανά φλιτζάνι), μπρόκολο, πιπεριές, ντομάτα (και λιαστή), μανιτάρια και ο μαϊντανός.

Τα λαχανικά περιέχουν περισσότερο σίδηρο όταν μαγειρεύονται παρά όταν τρώγονται ωμά.

Για καλύτερη απορρόφηση του σιδήρου

• Όπως έχει τονιστεί παραπάνω τόσο στις ζωικές όσο και στις φυτικές πηγές που περιέχουν σίδηρο συνιστάται ο συνδυασμός τους με τρόφιμα / αφεψήματα που περιέχουν βιταμίνη C. Για παράδειγμα μπορείτε να καταναλώσετε 1 ποτήρι φυσικό χυμό πορτοκάλι παράλληλα με το γεύμα σας.
• Προσθέστε στις πράσινες σαλάτες χυμό λεμονιού. Η βιταμίνη C που περιέχει θα βοηθήσει σημαντικά στην απορρόφηση του σιδήρου που περιέχεται αντίστοιχα στις σαλάτες αυτές. Ειδικά για το σπανάκι: Προτιμήστε να το καταναλώνετε αποκλειστικά μαγειρεμένο, καθώς ο σίδηρος γίνεται έτσι πιο εύκολα διαθέσιμος στον οργανισμό.
• Καταναλώστε τσάι ή καφέ ενδιάμεσα στα γεύματα και όχι μαζί με αυτά, μιας και περιέχουν ουσίες που παρεμποδίζουν την απορρόφηση του σιδήρου. Καλό είναι να μεσολαβούν 2 ώρες πριν ή μετά το γεύμα προτού καταναλώσετε καφέ ή τσάι.
• Αποφύγετε την κατανάλωση γαλακτοκομικών (τυρί, γιαούρτι ή γάλα) παράλληλα ή 2 ώρες μετά τα γεύματα, καθώς το ασβέστιο που περιέχουν μειώνει την απορρόφηση ακόμη και του σιδήρου που προέρχεται από τις ζωικές τροφές.

Photo credit: Food photo created by 8photo – www.freepik.com

Ο σίδηρος είναι ένα απαραίτητο συστατικό για τον ανθρώπινο οργανισμό καθώς συμβάλλει στη σύνθεση της αιμοσφαιρίνης, η οποία μεταφέρει το οξυγόνο από τους πνεύμονες προς τους ιστούς και τα διάφορα όργανα του σώματος, ενώ παράλληλα απομακρύνει και το διοξείδιο του άνθρακα.

Όταν τα επίπεδα σιδήρου είναι χαμηλά, ο οργανισμός αντιδρά με έντονες ζαλάδες, αδυναμία και διάφορα άλλα συμπτώματα που μπορεί να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα. Η έλλειψή του αποτελεί μια συχνή διατροφική ανεπάρκεια που ταλαιπωρεί κυρίως τις γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας.

Διακρίνεται σε δύο είδη: στον αιμικό ο οποίος βρίσκεται κυρίως στο κρέας, στο ψάρι και στα πουλερικά και είναι περισσότερο απορροφήσιμος και στον μη-αιμικό, ο οποίος συναντάται κυρίως στα φυτικής προέλευσης τρόφιμα και παρουσιάζει μικρή απορρόφηση. Τρόφιμα που είναι πλούσια σε μη-αιμικό σίδηρο είναι τα φασόλια, τα σκουροπράσινα φυλλώδη λαχανικά, οι ξηροί καρποί, τα αποξηραμένα φρούτα και τα προϊόντα ολικής άλεσης.

Παρά τη φτωχή απορρόφηση του μη-αιμικού σιδήρου υπάρχουν κάποιοι διαιτητικοί παράγοντες που μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν την απορρόφησή του, συμβάλλοντας καθοριστικά στα επίπεδα του στον οργανισμό μας.

Παράγοντες που αυξάνουν την απορρόφηση του μη-αιμικού σιδήρου:

1. Η βιταμίνη C μπορεί να αυξήσει σημαντικά την απορρόφηση του σιδήρου, διότι μετατρέπει τον τρισθενή σίδηρο σε δισθενή, δημιουργώντας ένα απορροφήσιμο σύμπλεγμα.
2. Η κατανάλωση ταυτόχρονα του μη-αιμικού σιδήρου με κρέας, ψάρι ή κοτόπουλο.
3. Τα σάκχαρα όπως η φρουκτόζη η οποία περιέχεται στα φρούτα.
4. Οργανικά οξέα όπως το κιτρικό οξύ (στα λεμόνια), το οξικό οξύ (στο ξύδι) και το γαλακτικό οξύ αυξάνουν μέτρια την απορρόφηση σιδήρου.

Παράγοντες που μειώνουν την απορρόφηση του μη-αιμικού σιδήρου:

1. Φυτικό οξύ: Εμπεριέχεται στα όσπρια, τα δημητριακά και το ρύζι και μπορεί να μειώσει την απορρόφηση σιδήρου φυτικής προέλευσης.
2. Πολυφαινόλες: Εμπεριέχονται στα φρούτα, τα λαχανικά, τον καφέ, το τσάι, το κρασί και τα μπαχαρικά. Μπορούν να εμποδίσουν σημαντικά την απορρόφηση του σιδήρου φυτικής προέλευσης.
3. Η πρωτεΐνη της σόγιας μειώνει την απορρόφηση σιδήρου ανεξάρτητα από το φυτικό οξύ.
4. Τροφές πλούσιες σε φυτικές ίνες.
5. Η φωσβιτίνη η οποία αποτελεί μια πρωτεΐνη του αβγού.
6. Το αιθυλένοδιαμινοτετραοξικό οξύ (EDTA) το οποίο αποτελεί πρόσθετο των τροφίμων και δρα ως σταθεροποιητής.
7. Διάφορα θρεπτικά συστατικά όπως το ασβέστιο, ο ψευδάργυρος, το μαγγάνιο και το νικέλιο.

Σημειωτέον ότι για την αντιμετώπιση της έλλειψης σιδήρου δεν αρκεί η λήψη σκευασμάτων σιδήρου διότι το πρόβλημα δεν θα διορθωθεί μόνιμα. Απαιτείται ολοκληρωμένη αντιμετώπιση με εργαστηριακό έλεγχο σε τακτά χρονικά διαστήματα και εκτίμηση της συμπτωματολογίας του ατόμου.

Ο σίδηρος είναι ένα απαραίτητο συστατικό για τον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς συμβάλλει στη σύνθεση της αιμοσφαιρίνης, η οποία μεταφέρει το οξυγόνο από τους πνεύμονες προς τους ιστούς και τα διάφορα όργανα του σώματος. Στις λειτουργίες τους περιλαμβάνονται και η απομάκρυνση του διοξειδίου του άνθρακα, ενώ χωρίς αυτόν και τα κύτταρα δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν ηλεκτρόνια και να μεταβολίσουν ενέργεια.

Η σιδηροπενική αναιμία είναι η πιο συχνή μορφή αναιμίας. Η έλλειψή του αποτελεί μια συχνή διατροφική ανεπάρκεια που ταλαιπωρεί κυρίως τις γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας.

Όταν τα επίπεδα σιδήρου είναι χαμηλά, ο οργανισμός αντιδρά με αίσθημα ταχυκαρδίας, αδυναμία συγκέντρωσης, μειωμένη ικανότητα μνήμης, ατονία και ζάλη. Ευαίσθητα όμως  στη μειωμένη βιοδιαθεσιμότητα του σιδήρου είναι και το δέρμα και οι βλεννογόνοι ιστοί. Οι αλλοιώσεις από το δέρμα, τα νύχια και τα μαλλιά μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονες, ενώ εμφανίζεται εύκολη ρυτίδωση και αύξηση ευθραυστότητας των μαλλιών και των νυχιών. Σε σοβαρή σιδηροπενία αναπτύσσονται σχισμές στις γωνίες του στόματος, κοιλονυχία και πληγές στο δέρμα.

Η ένταση και το είδος των συμπτωμάτων εξαρτώνται από τον βαθμό της σιδηροπενίας, την ταχύτητα ανάπτυξής της, την κατάσταση της υγείας του ατόμου και το ακριβές αίτιο της σιδηροπενίας. Στα αίτια περιλαμβάνονται καταστάσεις όπως η ανεπαρκής πρόσληψη σιδήρου, η διαταραχή της διάθεσής του στον οργανισμό, αλλά και η αυξημένη απώλεια σιδήρου.

Κατά τη διερεύνηση της σιδηροπενίας, πολύ σημαντικά είναι τα στοιχεία από το ιστορικό που αφορούν την ηλικία, τη διατροφή, τη χρήση φαρμάκων, το οικογενειακό ιστορικό, την έκθεση σε τοξικές ουσίες, το κάπνισμα, τις συνήθειες του εντέρου, το χρώμα των ούρων και των κοπράνων.

Όσον αφορά τη θεραπεία, εστιάζεται κάθε φορά στην αντιμετώπιση του αιτίου που προκαλεί τη σιδηροπενία.